'ममताको आँचल' नियाल्दा
- डा. बमबहादुर थापा 'जिताली'
१. परिचय
कवयित्री सुमित्रा पौडेल नेपाली गीति कविताको फाँटमा उदाएकी उज्ज्वल उषाकालीन प्रतिभा हुन् । उनका कवितामा माता, पिता र जीताको मायासँगै राष्ट्रियताको ममता पनि पाइन्छ । राष्ट्रियता, पारिवारिक ममता, घरदेश र परदेशबीचको भिन्नताबाट उब्जिएका दुःख, पीडा, विरह, वेदना, प्रेम र ममतामयी भावना प्रस्तुत गीति कविता संग्रहका प्रमुख विशेषता हुन् । कुनै पनि र्सजकको आधिकारिक परिचय उनको सिर्जना हो । किनभने त्यसमा उनको समसामयिक समय, मनोभावना, मातृत्वमय कामना, राष्ट्रिय चेतना र मानवीय संवेदना प्रतिविम्बित हुन्छन् । यर्सथ कवयित्री सुमित्रा पौडेलको वास्तविक परिचय उनको लोकछान्दिक शिल्पसाधना, समसामयिक भावधारा, स्वच्छन्दवादी भावप्रवाहमा विदेशिन बाध्य नारीको मनोदशा झल्किएको पाइन्छ भने यही 'ममताको आँचल' भित्र उनको समसामयिक काव्य-चेतना, मूल्य र मान्यताका विशेषता पाइन्छन् । यसो हुनाले सुमित्रालाई उनकै गीति कविताले राम्ररी चिनाएका छन् ।
२. कवितासंग्रहको विवेचना
कवयित्री सुमित्रा पौडेलद्वारा रचित 'ममताको आँचल' गीति कवितासंग्रह -२०६८) भित्र ४५ ओटा कविता र र्समर्पण कवितासमेत जम्मा ४६ ओटा कविता समावेश भएका छन् । सबैजसो कवितामा कला, कवित्व र लोकसंगीतको संगम भेटिन्छ भने विभिन्न भावनाको भंगालो पनि पाइन्छ । तीमध्ये केही प्रतिनिधिमूलक कविताका आधारमा सिंगो संग्रहको विवेचना गर्ने काम कठिन छ तापनि प्रमुख कवितात्मक तथा विश्लेषण्ढा पद्धतिका कसीमा कवयित्री सुमित्रा पौडेलका समग्र गीति कविताको सरदर समीक्षा गर्ने जमर्को गर्दैछु ।
क. शीर्षक र संरचना
कवयित्री सुमित्रा पौडेलका सबैजसो गीति कविताका शर्ीष्ाकहरु अभिधात्मक छन् । ती शर्ीष्ाकहरु एक शब्ददेखि साता शब्दसम्मका छन् र त्यसबाट पाठकहरुलाई विषयवस्तुको. पहिचान गर्न सजिलो भएको छ भने तिले सिंगो रचनाको प्रतिनिधित्व गरेका छन् । सबैजसोशीर्षकहरु भाव विचारको संकेतक, उद्घाटक र परिसूचक पनि भएकाले र्सार्थक बनेका छन् ।
प्रस्तुत संग्रहमा दर्ुइ प्रकारका लोकछन्द प्रयोग भएका गीति कविता छन् र तिनमा माता, पिता, छोरा, छोरी, पति, परमेश्वर तथा जन्मभूम्रि्रतिको भक्तिभाव, माया र ममताका छताछुल्ल भएर पोखिएकाले प्रस्तुत पुस्तकको नाम र्सार्थकसिद्ध भएको पाइन्छ । सुमित्राका कवितामा शीर्षक र कथ्यबीचको परस्पर सम्बन्ध रहेको हुनाले पनि उनी समुचित अन्तसंगति समन्वय गर्न सफल देखिएकी छन् ।
सुमित्रा पौडेलका कवितालाई संरचनाका दृष्टिले नियाल्दा बाह्य संरचनामा नेपाली लोकछन्दाका झ्याउरे -.अ सारे) र सवाई छन्द-लय पाइन्छ । यसमा पहिलो ३ २ ३ २ ३ ३ १६ अक्षमा संरचित झ्याउरे लोकछन्द र दोस्रोमा २ २ २ २ ३ ३ १४ अक्षरको सवाई लोकछन्दमा रचित कविता पाइन्छन् ।
यी दुवै प्रकारका लोकलय ढाँचाका कवितामा सुगठित र सुव्यवस्थित आन्तरिक संरचना पाइन्छ भने कवितात्मक अनुभूतिलाई लोकलयमा सजाई सन्तुलित रुपमा विभिन्न समसामयिक भाव-चेतना आत्मपरक शैलीमा प्रस्तुत गर्न सक्नु सुमित्रा पौडेलको संरचनागत विशेषता बनेको छ । जस्तो:
छोरी- जन्मायौ तिम्ले त्यो कष्ट काटी कसरी हर्ुकायौ -
समाई हात पाइला चाल्न कसरी सिकायौ -
जीवन-पाठ म सिक्दै थिएँ छुटायो कसले -
हे आमा, छाती पोलेको छैन करुण रसले -
आमा- बर्बर आँसु झार्दछिन् आमा बोल्न नि सक्दिनन् ।
छल्कन्छ भित्र ममता- खानी खोल्न नि सक्दिनन् ।।
हे प्यारी छोरी, नभन त्यसो निष्ठुरी छैन मन ।
भविष्य त्रि्रै सोचेर आएँ सुखलाई हैन धन ।।
- परदेशिएकी आमासँग छोरीको गुनासो
ख. विषयवस्तु तथा भावविधान
कवयित्री सुमित्रा पौडेल आफ्नै आँखाले देखेका, भोगेका र मनमस्तिष्कले अनुभव गरेका जीवनजगत्का विभिन्न क्षेत्रबाट विषयवस्तु टपक्क टिपेर त्यसकै केन्द्रीयतामा कविता रचना गर्छिन् । कुनै खास विषयसँग सम्बद्ध भई त्यसको नजिकबाट मनोलोकमा उत्पन्न भाव, विचार अनुभूति र अनुभवलाई आत्मपरक शैलीमा प्रकट गर्नु उनको विषयगत विशेषता बनेको छ । उनले प्रकृति संस्कृति, राष्ट्र्, राष्ट्रियता, अखण्डता, स्वाधीनता, वीरता, धीरता अनि आर्थिक, सामाजिक, राजनीतिक आदि क्षेत्रमा देखिएका विकृति, विसंगति, अन्याय, अत्याचार, भ्रष्टचार र अशान्तिका विरुद्ध विषयभाव चयन गरी त्यसमा शान्ति र विकासको कामना गर्दै मर्यादावादी भावलाई पनि उदारवादी भावशैलीमा सजाएर कविता रचना गरेकी छन् । कुनै पनि विषयवस्तुको प्रस्तुतिमा समाजका मनोमय चित्रलाई उनले आफ्ना कविताको साधन बनाएकी छन् र विभिन्न विषयगत भिन्नतामा चित्रण गरेकी छन् । यसक्रममा विविध विम्ब-प्रतीक र अलंकारको प्रयोग गर्दै आफ्ना कवितालाई जीवन प्रदान गरेकी छन् । यसमा प्रकृत्रि्रेमसँगै मानवीय भाव र राष्ट्रिय अस्मिताका कविता पाइन्छन् । जस्तै :
मानवरूप धरेर तिमी यस लोकमा आएथ्यौ ।
उज्यालो ज्योति संसारभरि तिमीले छाएथ्यौ ।।
कान्ति नै छैन मानव मुहार छिन्न र भिन्न भो ।
उम्रियो क्रान्ति, जगतैभरि मनमा भ्रान्ति भो ।।
नाशैमा मात्र देख्दैछन् शान, खन्दै छन् चिहान ।
र्व्यर्थ हो सबै सोचौं न अब त्यो न्यानो बिहान ।।
- बुद्धको देश नेपाल
हजार भाव यो आँखाभित्र आएर अटाउँछ ।
हजार राग यो मुटुभित्र कसले सजाउँछ ।।
सरिता भई बग्दछ मन अरु म के छरू -
कविता बनी निस्कन्छ पीडा अरु म गरू --
- साहित्यको पाटो र बाटो
यसरी उनका कवितामा आध्यात्मिक अनुराग, मानवीय प्रेम, माया, ममताको राग र राष्ट्रिय भावनाको चिराग भेटिन्छ भने करुणरसको प्रधानता पनि पाइन्छ ।
ग. छन्द तथा लयविधान
लोकछन्दमा आधारित गीति कविता रचना गर्दा कवयित्री सुमित्राले झ्याउरे लय र सवाई लयको सफल प्रयोग गरेकी छन् । उनले शब्दलाई लयम मिलाउने सिलसिलामा वर्ण्र्ाान्यास बिगारेकी छैनन् र शब्दलाई लोकपारामा सजाएकी छन् । उनका सबैजसो कविता परम्परागत लोकछन्दमा रचिए तापनि त्यसमा नवीवन भाव, आध्यात्मिक आलोक र कमनीय कला-शिल्पको समागमसमेत पाइन्छ । जस्तै :
एक चिम्टी माटो हातमा लिई पौरख भिजाए ।
सुख र शान्ति स्वदेशमै मिल्छ सुखीले सजाए ।।
फुलेको गुराँस रोएझैं लाग्छ त्यो त्रि्रो माथमा ।
प्रियको यौवन बित्ने पो हो कि नभई साथमा ।।
- त्रि्रै आशामा
फुलेको फूल सुवास र्छछन् काँडालाई छोप्दछन् ।
भभरा घुम्छन् दिँंदैनन् पीडा, रसमा रम्दछन् ।।
आशाको दियो बालेर मान्छे मेट्दै छ घातलाई ।
उदाउँंदो र्सर्ूय र्छर्दैछ ज्योति हटाउन रातलाई ।।
-ममताको आँचल
चन्द्र र र्सर्ूय अंकित झन्डा त्यो कहाँ झुक्दै छ -
शान र मान संसारको उच्च त्यो कहाँ लुक्दै छ -
- जनताको आशामा छरिएको निराशा
यसरी झ्याउरे लोकछन्दामा कविता-रचना गर्दा सुमित्राले छन्दलाई सहजरुपमा लिएकी छन् । उनका कवितामा छन्दले भावलाई किचेको छैन र मिचेको पनि छैन । वरु यसले कविताको भावलाई उचालेको छ र प्रकट गर्न सहयोग पुर्याएको देखिन्छ । छान्दिक अनुशासन र भाव प्रस्फुटनका बीच संगति कायम भएको छ । लोकछन्दलाई विभिन्न भावमा खेलाउन सक्ने क्षमता उनको लयगत विशेषता बनेको छ ।
सुमित्राका कविताको लयविधान भाव र भाषाका बीचको सन्तुलनमा आधारित छ । सुललित भाषा र सरल-सहज पदसंयोजनले उनका कवितालाई संगीतमय तुल्याएको छ । यही लयात्मकताले कविताको भावभंगीलाई रोचक, लचिलो र घतिलो बनाएको छ । कतै कतै अनुप्रास नमिलेको भए तापनि त्यसलाई लयले स्वाभाविक बनाएको छ । लोकलयमा आधारित गीतहरुमा अन्यानुप्रास अनिवार्य छैन । जस्तो कि
चरीको कहाँ छ र घर
रात काट्यो डालीमा बसेर ।
यस्ता अनेक उदाहरण उल्लेख गर्न सकिन्छट र सुमित्राका कवितामा पनि अन्त्यानुप्रासको मिठास लयभित्रै पाउन सकिन्छ । जस्तैः
संसारमा एउटा चम्किलो तारा सगरमाथा हो ।
अस्तित्व बोक्ने गौरव गाथा नेपाल आमाको ।।
- ऐजन, जनताको
घ. विम्ब- प्रतीक तथा अलंकार योजना
कवितालाई सशक्त, सम्प्रेष्य र भावप्रबल बनाउन सुमित्राले सकेसम्म विम्ब-प्रतीक र अलंकारको पनि प्रयोग गरेकी छन् । विम्ब प्रतीक र अलंकारको प्रयोगले उनका कविताको अमर्ूत भावलाई मर्ूतरुप दिएको छ । यसमा हिमाल, पहाड, तर्राई, फाँट, शीत, बाटो, बुटी, नदी, कोइली, घाम, जून, झरी, बादल, तुवाँंलो, उज्यालो, अँंध्यारो, वन, बाघ, बगैंचा, आगो, पानी, माटो, फूल, माला, सुन, चाँंदी, हीरा, मोती, गाउँ, सहर, सगरमाथा आदि अनेक विम्ब-प्रतीक पाइन्छन् भने कतैकतै उपमा र अनुप्रास अलंकारको अधिक प्रयोग पाइन्छन् । जस्तै ः
सहरको नाली भरिएसरि फोहोरले दूषित भो ।
हावामा छैन सुगन्धितपन उदासी जीवन भो ।।
हिमालका बुटी विचित्र थिए सुकेझैं लाग्दै छ ।
कोइली-भाका दर्ुलभ भयो त्यो कतै भाग्दै छ ।।
- सम्भिmए देश
आगाको ज्वाला उठेझैं लाग्छ डँढेलो लाग्छ कि ।
र्फकन देऊ स्वदेशमै भोलि त्यो भाग्य जाग्छ कि ।।
- उर्लिएको भावना
यसरी कवयित्री सुमित्राले विम्ब, प्रतीक र अलंकारको समेत सहज प्रयोग गरेकी छन् । यस्ता विभिन्न विम्ब, प्रतीक र अलंकारको प्रयोग भएका ठाउँमा उनको कलापक्ष कमनीय बनेको छ र उनका कविता भावसंवेद्य बनेका छन् । यसमा अन्त्यानुप्रास अलंकारको र्सवाधिक प्रयोग भएको छ भने यसको अभावमा पनि अनुप्रासको मिठास पाइन्छ । यही नै नेपाली लोकछन्दको विशेषता हो । उनका कवितामा यस प्रकारका विम्ब, प्रतीक र अलंकारको प्रयोग काव्यात्मक चमत्कारका निम्ति नभएर भावसम्प्रेषणका सर्न्दर्भमा आफैं सिर्जना भएको अनुभव हुन्छ ।
ङ. भाषा-शैली
कवयित्री सुमित्रा पौडेलको भावमय भाषा र लालित्यमय शैलीमा सरलता, सरसता र नवीनताजस्ता विशेषता पाइन्छन् । सुललित भाषशैलीका साथै विषयवस्तु र भावभूमिबीच समन्वय गरी कवितालाई रोचक, लयात्मक र अर्थपर्ूण्ा बनाउन उनको भाषाशैलीले महत्वपर्ूण्ा भूमिका खेल्न थालेको पाइन्छ ।
सुमित्रा पौडेलका कविताभित्र प्रयुक्त भाषाशैलीमा तत्सम, तद्भव र आगन्तुक शब्दको प्रयोग पाइन्छ । स्पष्ट अभिव्यक्ति, लोकलयात्मक भाषा र सुललित शैलीशिल्पले उनको भाषा कठिन नभएर सम्प्रेषणीय बनेको छ । उनले आफ्ना कवितामा आवश्यकता हेरी पर्ूण्ाविराम, अल्पविराम, प्रश्नवाचक र योजकचिन्हको प्रयोग गर्नै विभिन्न स्रोतका शब्दहरुको चयन गरी भावपक्षलाई धनीभूत र सबल बनाउने प्रयास गरेकी छन् । यसमा 'पयर, बहार, नजर'जस्ता आगन्तसक शब्दको सट्टा लोकजीवनका शब्दहरुको चयनतर्फउनी आकषिृत बन्दै गएको पाउन सकिन्छ । उनका कवितामा वर्ण्र्ाात्मक, सूत्रात्मक र प्रश्नात्मक भाषाशैली पाइन्छ । कवितामा मूलतः प्रथम पुरुष वा आत्मपरक शैलीको प्रयोग प्रशस्त पाइन्छ भने उनको अभिव्यक्तिकला सरल, सरस रस्वाभाविक छ ।
च. निष्कर्षप्राकृतिक स्रोत, साधन र सौर्न्दर्यको खानी अनि लोकगीत र संगीतको उर्वराभूमि लमजुङ जीता देउराली- ३ को उकालीओरालीका ममतामा हर्ुर्किएकी सुमित्रा पौडेलका कवितामा निरन्तर छङछङाउने जीता सातधारेको छाँगा छहरा तथा रिस्ती, मादी र मर्स्याङ्दी नदीको अविरल बहने संगीतमय तरंगजस्तै सुसाएको लोकछन्द पाइन्छ । जीताकोटको लालीगुराँस देखिन्छ । घरदेश र परदेशको अन्तरमा अभाव, पीडा, बिछोड, विरह, वेदना, विडम्बना, अर्चना, सिर्जना र आनन्दको अनुभूति अनुभव हुन्छ । यिनै परम अनुभूतिलाई मूल विषयवस्तु बनाई आत्मपरक शैलीमा उनले गीति कविता रचेकी छन् । उनले आफ्ना गीति कविताको मूल विषयका रुपमा प्रकृति, संस्कृति, राष्ट्रियता, युगबोध र युगीन समजसँगै आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक क्षेत्रमा देखिएका कुरीति, विकृति, विसंगतिका साथै शान्ति, आशा, भरोसा, युद्ध, बुद्ध, क्रानित, विनाश, विकास, विश्वबन्धुत्व र परस्पर पारिवारिक भाव प्रभाव प्रस्तुत गरेकी छन् । उनका सबै गीति रचना पढेपछि पाठकभित्र सिंगो गीति काव्यको अनुभूति हुन्छ ।
प्रभावका दृष्टिले हर्ेदा कवयित्री सुमित्रा पौडेलका कवितामा कविशिरोमणि लेखनाथ पौड्यालको मर्यादावादीभाव, महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको आत्मपरक शैली र 'मुनामदन' खण्डकाव्यको प्रभावका साथै यी दुवै भाव र शिल्पका सिद्धहस्त राष्ट्रकवि माधव घिमिरेको प्रभाव परेको पाउन सकिन्छ । सुमित्राका कविताको निजत्व आध्यात्मिक आलोक, पारिवारिक संवेदना, सुललित गीति चेतना, राष्ट्रिय भावना, प्रकृतिको माया र ममतामा अडेको छ भने प्रस्तुत पुस्तक पढेर सक्दा नसक्दै कुनै पनि पाठकका आँखा आँसुले भरिन्छन् । यही नै उनको उल्लेखनीय उपलब्धि हो । दर्शक र्सवनाम -यो, त्यो आदि) को प्रयोग कम गरी अझै सरल, सुललित र लोकसम्मत शब्द खेलाउन सके सुमित्राको गीति कविताले नेपाली लोकसाहित्यका फाँटमा उल्लेखनीय योगदान पुर्याउन सक्ने देखिन्छ । यही योगदानको अपेक्ष र बधाईका साथ कवयित्री सुमित्रा पौडेलको समुन्नत भविष्यका निम्ति हार्दिक शुभकामना व्यक्त गर्दछु ।
अन्त्यमा समीक्षकको अनुभूति-
नेपाली लोक छन्दमा मीठा कविता पढियो
बिछोड श्ाृंगार, करुण रसमा ममता अडियो ।
कविताभित्र बाँसुरी सुनें, घन्केको मादल
शब्द र संगीत कलामा पाएँ सुमित्रा पौडेल ।
आँखामा आँसु भरिए मेरा करुण कथाले
भक्कानो फुट्यो मुटुमा मेरो बिछोड व्यथाले ।
भावना त्रि्रो धारिलो रै छ छिनाल्यो हियारा
आमा र बाबु, छोरा र छोरी छन् त्रि्रा पियारा ।
पतिको प्रेम छाडेर गयौ भविष्य खातिर
स्वदेश सम्झी कविता रच्यौ तिमीले आखिर ।
आँसुको मूल्य महँगो हुन्छ सित्तैमा पाइयो
अमर कृति जन्मायौ धन्य अरु के चाहियो ।
Posted by Unknown
on 10:11 PM.
Filed under
feature,
कृती / समिक्षा
.
You can follow any responses to this entry through the RSS 2.0
मामाता आँचल समिक्षा पढि मलाई भो खुल्दुली
कसरी पढ्नु पाएको छैन हेर्दै छु टुल्तुली |
मामाताको रसमा डुब्ने साह्रै नि धोको थ्यो
पढनलाई मेरो सम्भब थेन काँधमा डोको थ्यो ||
मलाई यहाँ समिक्षा पढेर "ममताको आचल " पढ्ने इच्चा जागेर आयो कहिले पुर हुने हो हेरौ |
सञ्जय कुमार खड्का